Wat is geestelijke verzorging?

Geestelijk verzorgers zijn er voor iedereen, welke geloofsovertuiging of levensfilosofie men ook heeft. Zij bieden een luisterend oor, een troostend woord, rituelen en een goed gesprek. Bij hen is vertrouwelijkheid en onafhankelijkheid verzekerd. Geestelijke verzorging komt in beeld als de vanzelfsprekende orde van het alledaagse leven wordt doorbroken; in situaties van leven en dood, bij afscheid en verlies, bij ervaringen van grote verbondenheid of juist van verlatenheid, en bij ethische vragen. Een geestelijk verzorger biedt professionele begeleiding, hulpverlening en advisering bij zingeving en levensbeschouwing. [1]

Mensen zoeken vandaag de dag steeds meer op een individuele manier naar zingeving en oriëntatie in het leven, buiten de religieuze en levensbeschouwelijke instituties. Hierbij krijgen geestelijk verzorgers te maken met verandering op gebied van zingeving, levensbeschouwing en de existentiële vragen die hierbij van toepassing zijn. Er is geen sprake meer van vanzelfsprekendheid op het gebied van geloofstaal, beleving en rituelen. Vandaag de dag heeft de geestelijk verzorger te maken met mensen van allerlei verschillende levensbeschouwelijke achtergronden, die in moeilijke situaties zoeken naar zingeving en relevantie van levensbeschouwing en religie in hun leven.[2]

Aan zingeving en levensbeschouwing kunnen vier dimensies onderscheiden worden:

a. De existentiële dimensie verwijst naar de ervaring van het bestaan als zodanig, in zijn alledaagsheid én met zijn (contingente) ervaringen van verschrikking en verwondering en alles daartussen.

b. De spirituele dimensie verwijst naar transcendente betekenis en ervaring.

c. De ethische dimensie verwijst naar het veld van waarden, normen en verantwoord handelen.

d. De esthetische dimensie verwijst naar de vormende betekenis van ervaringen met schoonheid in zowel cultuur als natuur.[3]

Een ethische benadering betreft deze vier dimensies, dient als een belangrijk onderdeel van de bagage van de geestelijk verzorgers. Zij zijn getraind om te ondersteunen en advies te geven bij ethische dilemma’s. In situaties waarin het erop aankomt zoals bij ziekte, handicap, verlieservaringen of moeilijke keuzes rond leven en dood wordt er een beroep gedaan op de impliciete levensbeschouwing en wordt, soms voor het eerst, de expliciete levensbeschouwelijke ontwikkeling geactiveerd. Impliciete levensbeschouwing is de innerlijke ervaring van zingeving; wat geeft een persoon zin in het leven om iedere ochtend op te staan en door te gaan met het leven. Expliciete levensbeschouwing is hoe iemand dit uit in daden. In de ochtend opstaan en naar je werk gaan is een voorbeeld hiervan.[4] 

Geestelijk verzorgers helpen, begeleiden en steunen mensen in de zoektocht naar (persoonlijke) zingeving en betekenis met behulp van verhalen, rituelen en geloofsvoorstellingen. Hierbij speelt de hermeneutische competentie van de geestelijk verzorger een grote rol om (religieuze) bronnen te vertalen in hedendaagse context.[5]

Zo is de geestelijk verzorger ook bemiddelaar, consultant en een tolk. Niet een tolk die alleen de woorden vertaald wanneer er een taalbarrière is maar een ‘holistische tolk’ die ook de barrière van religie, cultuur, hedendaagse context en dergelijke overbrugt. Een voorbeeld hiervan is hoe kwaliteit van leven kan worden begrepen en ervaren. Als een patiënt ernstige ziekte en chronisch fysieke klachten ervaart zouden zorgprofessionals kunnen beweren dat er amper nog sprake is van kwaliteit van leven.  Het is zo dat vanuit een religieuze overtuiging kwaliteit van leven beschreven zou kunnen worden als de mate waarin men goddelijke nabijheid ervaart. Als een patiënt met deze overtuiging meer goddelijke nabijheid ervaart in een toestand van ziekte en fysieke klachten, dan is zijn/haar kwaliteit van leven alleen maar toegenomen. Het is hierbij aan de geestelijk verzorger om holistisch te tolken tussen de patiënt, diens familie en de zorgprofessionals om de verscheidenen opvattingen van dit soort perspectieven te overbruggen.[6]

Geestelijke verzorging in het Maasstad Ziekenhuis

Bij een ziekenhuisopname kunnen veel emoties een rol spelen: onzekerheid, afhankelijkheid, herinneringen, verlangens, verdriet, boosheid en meer. Het is in deze intense momenten dat een gesprek met een geestelijk verzorger bijzonder waardevol kan zijn. In een sfeer van openheid en vertrouwelijkheid bieden zij een luisterend oor.

Als geestelijk verzorger met een islamitische achtergrond sta ik voor iedereen klaar, ongeacht hun culturele of religieuze achtergrond. Mijn ervaring met diverse culturen en religies heeft mij bijzonder gevoelig gemaakt voor interculturele en ethische vraagstukken.

De Nederlandse samenleving kent veel verschillende groeperingen en denominaties. Elke groep heeft zo zijn eigen cultuur en daarbij behorende gewoonten, rituelen en dergelijke rondom overlijden en begrafenis. Dit dient gecommuniceerd te worden met de verpleegafdeling zodat de geestelijk verzorger die het meest geschikt is voor deze specifieke patiënt hem/haar kan bijstaan.[7]

Samen met mijn team zet ik mijzelf actief in voor het bevorderen van cultuursensitieve zorg binnen het Maasstad Ziekenhuis. Dit doen wij onder andere door het organiseren van het vrijdaggebed, deelname aan podcasts, het verzorgen van klinische lessen, het ronddelen van presentjes tijdens verschillende religieuze feestdagen en het opstellen van aandachtspunten (richtlijnen) voor de zorgprofessionals om cultuursensitieve zorg te bevorderen.

Wat zijn de verschillen en overeenkomsten met andere functies?

In ziekenhuisomgevingen zijn er verschillende professionals met wie men in gesprek kan gaan. Hieronder worden enkele van deze functies besproken die raakvlakken hebben met geestelijk verzorgers en worden de verschillen en/of overeenkomsten verduidelijkt. Deze functies omvatten psychologen, maatschappelijk werkers, vrijwilligers en geestelijke voorgangers.

Geestelijk verzorgers onderscheiden zich van deze functies door hun unieke positie binnen de organisatie. Zij zijn er niet alleen voor patiënten, maar ook voor medewerkers. Geestelijk verzorgers voeren niet alleen individuele gesprekken, maar zijn ook betrokken bij groepsbijeenkomsten, multidisciplinair overleggen (MDO) en diverse projecten met betrekking tot zingeving en levensbeschouwing.

Verschil met psychologen

Geestelijk verzorgers kunnen net als psychologen gesprekken voeren over alle aspecten van het leven, maar zij zijn geen behandelaren zoals psychologen. Psychologische zorg richt zich voornamelijk op het verbeteren van situaties door het aanleren van vaardigheden die passend zijn bij de problematiek. Psychologen zijn vooral gericht op het gedrag, maar ook op de emoties, angsten, somberheid en trauma’s, kortom allerlei psychische klachten van mensen.

Geestelijke zorg richt zich daarentegen vooral op het begrijpen, bevragen en waarde geven aan het leven. Geestelijk verzorgers zijn geïnteresseerd in wie deze unieke persoon is, hoe hij of zij naar het leven kijkt en luistert, en bespreken onderliggende levensvragen.

Verschil met maatschappelijk werkers

Geestelijk verzorgers kunnen net als maatschappelijk werkers gesprekken voeren over alle levensgebieden. Echter, geestelijk verzorgers helpen in principe niet met het aanleren van coping vaardigheden en het regelen van praktische zaken zoals werk, geld en huisvesting.

Maatschappelijk werkers zijn gericht op wat er aan verandering mogelijk en nodig is. Zij richten zich vooral op het functioneren van de persoon in kwestie, maar geven ook psycho-educatie wat draait om jezelf leren begrijpen.

Geestelijk verzorgers richten zich daarentegen op wat iemand bezighoudt en wat voor hen belangrijk en betekenisvol is. Zij zijn vooral geïnteresseerd in het levensverhaal van de persoon.

Verschil met vrijwilligers

Er zijn veel verschillende soorten vrijwilligerswerk, zoals het bieden van praktische hulp, een luisterend oor bieden of samen een wandeling maken. In het Maasstad Ziekenhuis hebben wij Waakmaatjes die zijn getraind om te waken en er te zijn voor de patiënt in o.a. de laatste levensfase. Vrijwilligers in ons ziekenhuis lopen ook ongevraagd en laagdrempelig bij de patiënten binnen in die zin dat zij zonder ‘aangevraagd’ te zijn door een verpleegkundige of arts gewoon uit zichzelf vragen of de patiënt behoefte heeft aan bijvoorbeeld een praatje.  Wel worden ze gevraagd en gestuurd door de vrijwilligersorganisatie in het ziekenhuis.

Een geestelijk verzorger daarentegen is speciaal opgeleid om mensen te begeleiden bij levensvragen. Er mag meer van een geestelijk verzorger worden verwacht qua vaardigheden, kennis en deskundigheid. Bij complexe situaties en in crisissituaties is het raadzaam om een geestelijk verzorger in te schakelen.

Verschil met geestelijke voorgangers (zoals dominees, pastores en imams)

Geestelijk verzorgers kunnen net als geestelijke voorgangers gesprekken voeren over alle levensgebieden, maar de accenten liggen anders. Geestelijk verzorgers bieden begeleiding bij zingeving en levensvragen, in plaats van begeleiding vanuit een specifieke religieuze of levensbeschouwelijke traditie.

Met andere woorden: een geestelijk verzorger is meer deskundig op het gebied van zingeving, levensbeschouwing en levensvragen dan een religieus functionaris. De levensbeschouwing van de geestelijk verzorger kan een bron van inspiratie zijn die steun en richting biedt.

Geestelijk verzorgers worden ook meer ingezet vanwege hun vaardigheden, kennis en deskundigheid in organisatorische contexten, bijvoorbeeld met betrekking tot multidisciplinaire samenwerking en beleidsaspecten binnen een organisatie.[8]

In het Maasstad Ziekenhuis hebben we de volgende beslisboom opgesteld om voor de verschillende verpleegafdelingen en artsen duidelijk in beeld te brengen welke discipline zij wanneer kunnen inschakelen:

Voor meer informatie betreft hoe geestelijke verzorging eraan toegaat in het Maasstad Ziekenhuis, zie de volgende links:           

- In gesprek over geestelijke verzorging - (4) Als je wordt opgenomen in het ziekenhuis,... - Maasstad Ziekenhuis | Facebook

- Wietske en Selim in gesprek over cultuursensitieve zorg in nieuwe Maasstadcast - De Maasstadcast | In gesprek over cultuursensitieve zorg (youtube.com)

- Algemene info betreft GV in het ziekenhuis - Geestelijke verzorging - Maasstad Ziekenhuis Rotterdam

[1] VGVZ, “Beroepsstandaard Geestelijk Verzorger 2015 - VGVZ,”, https://vgvz.nl/wp-content/uploads/2018/07/Beroepsstandaard-2015.pdf, 10. 

[2] Erwich en Praamsma, In Grensgangers Pendelen Tussen Geloof En Cultuur, 26-30.

[3] VGVZ, “Beroepsstandaard Geestelijk Verzorger 2015 - VGVZ,”, https://vgvz.nl/wp-content/uploads/2018/07/Beroepsstandaard-2015.pdf, 7. 

[4] Zock en van der Kuijl, Beroep of Roeping?: Geestelijke Zorg in De 21ste Eeuw, 31-33. 

[5] Idem.

[6] Selim Kocadağ, “Ethische Dilemma’s Bij Het Staken van Behandeling: Handelingsperspectieven Voor de Geestelijk Verzorger” (thesis, IUASR, 2023), 61.

[7] Geert van den Brink, Leerboek Intensive-Care-Verpleegkunde (Maarssen: Elsevier/De Tijdstroom, 2000), 85-88. 

[8] GV, “https://geestelijkeverzorging.nl/verschillen-met-andere-functies/” geraadpleegd op 26 april, 2024, Link: Geestelijke Verzorging in Nederland.